Zapraszamy do kolejnego artykułu z cyklu "Okiem SPECjalistów". Artykuł o samoregulacji opracowała pani Justyna Owczarek.

W ostatnich latach coraz częściej mówi się o wpływie stresu na funkcjonowanie człowieka — zarówno dzieci, jak i dorosłych. Jednym z kluczowych pojęć, które pozwala lepiej zrozumieć mechanizmy reakcji na stres, jest koncepcja tzw. „gadziego mózgu”. To pojęcie, wprowadzone przez amerykańskiego neurologa Paula MacLeana, odnosi się do najstarszej ewolucyjnie części ludzkiego mózgu — pnia mózgu oraz struktur podkorowych odpowiedzialnych za podstawowe funkcje przetrwania, takie jak oddychanie, reakcje ucieczki, walki czy zastygania w bezruchu.

„Gadzi mózg” odpowiada za instynktowne, automatyczne reakcje na zagrożenie. W sytuacji silnego stresu właśnie on przejmuje kontrolę nad organizmem, często wyłączając racjonalne myślenie i zdolność logicznego rozumowania. Jest to mechanizm niezbędny dla przetrwania, jednak we współczesnym świecie, gdzie stresory rzadko mają charakter fizycznego zagrożenia życia, a są związane raczej z nadmiarem bodźców, presją społeczną czy emocjonalnym przeciążeniem, może prowadzić do trudnych zachowań — zarówno u dorosłych, jak i u dzieci.

To właśnie odwołując się do tej wiedzy o funkcjonowaniu mózgu pod wpływem stresu, kanadyjski psycholog Stuart Shanker oraz dziennikarka Teresa Barker stworzyli książkę Self-Reg. Jak pomóc dziecku (i sobie) nie dać się stresowi i żyć pełnią możliwości. Artykuł ten w przystępny sposób wyjaśnia, dlaczego dzieci w stresujących sytuacjach zachowują się impulsywnie, dlaczego krzyk czy kara nie przynoszą pożądanych efektów oraz jak można nauczyć je lepiej radzić sobie z emocjami i napięciem.

Czym jest Self-Reg?

Self-Reg, czyli autoregulacja, to proces rozpoznawania i zarządzania własnymi emocjami oraz reakcjami na stres. W odróżnieniu od tradycyjnego podejścia do wychowania, które często skupia się na dyscyplinowaniu i wymuszaniu posłuszeństwa, Self-Reg zakłada, że zachowanie dziecka jest wynikiem stanu jego układu nerwowego, który pod wpływem nadmiernego stresu może reagować w sposób trudny do kontrolowania.

Stuart Shanker podkreśla, że zachowanie dziecka to nie zawsze kwestia złej woli czy braku wychowania. Często dzieci nie mają jeszcze wystarczająco rozwiniętych mechanizmów samokontroli, a ich reakcje są efektem przeciążenia stresem. Co ważne, stres może mieć różne źródła: fizyczne (takie jak zmęczenie, głód, hałas), emocjonalne (lęk, niepokój, napięcie), poznawcze (trudności w nauce, nadmiar informacji), społeczne (presja rówieśników, konflikty) oraz prospołeczne (nadmierna potrzeba sprostania oczekiwaniom innych).

Pięć kroków Self-Reg

Metoda Self-Reg autorstwa Stuarta Shankera opiera się na pięciu prostych, ale niezwykle skutecznych krokach, które pozwalają zrozumieć zachowanie dziecka (lub swoje własne), zidentyfikować źródła stresu i wdrożyć skuteczne sposoby jego obniżania. Co ważne — nie chodzi tu o wymuszanie na dziecku samokontroli, lecz o stworzenie warunków, w których układ nerwowy ma szansę wrócić do równowagi, a dziecko może uczyć się rozpoznawania i regulowania swoich emocji.

Oto szczegółowe omówienie każdego z kroków:

Krok 1: Rozpoznaj oznaki stresu

Pierwszym i kluczowym elementem jest zauważenie, kiedy dziecko znajduje się w stanie nadmiernego napięcia. Często nie są to spektakularne objawy, lecz subtelne zmiany w zachowaniu czy nastroju. Może to być drażliwość, agresja, wycofanie, płaczliwość, brak koncentracji, trudności z zasypianiem, bóle brzucha czy głowy.

Przykład:
Jeśli dziecko wraca z przedszkola rozdrażnione i wybucha złością z błahego powodu, niekoniecznie oznacza to nieposłuszeństwo — może to być efekt całodziennego przeciążenia hałasem, konfliktami z rówieśnikami czy zmęczeniem.

Dorośli, którzy potrafią wychwycić te sygnały, mają większą szansę, aby zareagować adekwatnie i zapobiec eskalacji trudnych zachowań.

Krok 2: Zidentyfikuj źródła stresu

Następny krok to próba zrozumienia, co wywołało napięcie. Shanker dzieli stresory na pięć głównych kategorii:

• Biologiczne – np. hałas, zbyt wysoka/niska temperatura, niewyspanie, głód, choroba.
• Emocjonalne – lęk, poczucie winy, smutek, niepokój.
• Poznawcze – zbyt trudne zadania, nadmiar informacji, presja nauki.
• Społeczne – konflikty z rówieśnikami, presja grupy, konieczność funkcjonowania w nowych środowiskach.
• Prospołeczne – nadmierna potrzeba sprostania oczekiwaniom innych, obawa o sprawienie komuś przykrości.

Przykład:
Dziecko może reagować złością nie dlatego, że „jest niegrzeczne”, ale dlatego że jest głodne i przemęczone po dniu pełnym bodźców.

Rozpoznanie prawdziwego źródła stresu pozwala zastosować adekwatną pomoc, zamiast skupiać się wyłącznie na korygowaniu objawów.

Krok 3: Zredukuj stres

Gdy już wiemy, co jest przyczyną napięcia, należy podjąć działania, które pomogą ten stres zmniejszyć lub usunąć. Może to wymagać dostosowania otoczenia, wprowadzenia chwili wyciszenia lub zmiany planu dnia.

Sposoby redukcji stresu:

• ograniczenie hałasu i bodźców,
• zapewnienie chwili spokoju w samotności,
• krótki spacer, zabawa na świeżym powietrzu,
• rozmowa, przytulenie, zabawy sensoryczne,
• zapewnienie snu i odpowiedniego jedzenia.

Przykład:
Dziecko, które wraca z przedszkola lub szkoły spięte i nadmiernie pobudzone, zamiast od razu odrabiać lekcje, może najpierw pobawić się klockami w ciszy lub posłuchać spokojnej muzyki.

Ważne, aby dorośli zauważyli, że tradycyjne metody, takie jak upominanie czy ignorowanie, często nie przynoszą efektu, jeśli przyczyna tkwi w przeciążeniu układu nerwowego.

Krok 4: Pomóż w powrocie do równowagi

Kiedy stres zostanie zredukowany, trzeba zadbać o to, aby dziecko miało okazję wrócić do stanu wyciszenia i odzyskać emocjonalną równowagę. Pomocne są tu różne techniki relaksacyjne oraz aktywności, które uspokajają układ nerwowy.

Przykłady działań:

• przytulenie, kojące dotyki,
• zabawy sensoryczne (masażyki, zabawa plasteliną, piaskiem kinetycznym),
• wyciszające aktywności ruchowe (powolny spacer, kołysanie),
• spokojna muzyka, bajka relaksacyjna, aromaterapia.

Przykład:
Jeśli dziecko ma trudności z zasypianiem po emocjonującym dniu, warto wprowadzić wieczorny rytuał wyciszenia: ciepła kąpiel, przyciemnione światło, kojąca muzyka i czytanie bajki.

Ważne jest, aby ten moment był spokojny i bez pośpiechu, bo tylko wtedy układ nerwowy ma szansę na regenerację.

Krok 5: Rozwijaj świadomość i zdolność do autoregulacji

Ostatni etap to systematyczne uczenie dziecka, jak rozpoznawać własny stres i potrzeby oraz jak samodzielnie sobie z nimi radzić. To proces długofalowy, który wymaga czasu, cierpliwości i uważności ze strony dorosłych.

Jak rozwijać autoregulację u dziecka?

• Rozmawiaj z dzieckiem o emocjach („Widzę, że jesteś smutny, chcesz o tym pogadać?”).
• Ucz nazywania emocji i stanów ciała („Czy boli cię głowa? Jesteś zmęczony?”).
• Wprowadzaj proste techniki relaksacyjne (oddychanie, liczenie oddechów, zamykanie oczu).
• Pokaż, że każdy ma prawo do emocji, ale warto szukać sposobów ich regulowania.

Przykład:
Kiedy dziecko w złości rzuca zabawką, zamiast natychmiastowej kary, lepiej zapytać: „Co się stało? Co cię zdenerwowało?” i pomóc znaleźć inne sposoby wyrażenia złości, np. tupanie, ściskanie poduszki.

W ten sposób dziecko uczy się stopniowo rozpoznawać swoje emocje i radzić sobie z nimi w coraz bardziej świadomy sposób.

Rola dorosłych w procesie Self-Reg

Shanker wielokrotnie podkreśla, że kluczową rolę w procesie autoregulacji dziecka odgrywają dorośli — rodzice, nauczyciele, opiekunowie. Ich własny poziom stresu oraz sposób reagowania na trudne sytuacje bezpośrednio wpływają na dzieci. Dlatego autorzy książki zachęcają, aby dorośli również dbali o własny dobrostan emocjonalny i stosowali zasady Self-Reg w swoim życiu.

Umiejętność panowania nad własnymi emocjami, reagowania spokojem i empatią na trudne zachowania dziecka oraz uważność na potrzeby najmłodszych to fundament skutecznego wspierania ich w rozwoju emocjonalnym.

Praktyczne zastosowanie Self-Reg

Metoda Self-Reg znajduje zastosowanie zarówno w domu, jak i w szkole czy przedszkolu. Wychowawcy mogą wykorzystywać ją do rozładowywania napięć w grupie, tworzenia atmosfery bezpieczeństwa oraz wspierania dzieci w trudnych sytuacjach. Rodzice natomiast uczą się rozpoznawać przyczyny zachowań swoich dzieci i adekwatnie na nie reagować, unikając niepotrzebnych kar i napomnień.

Książka Shankera i Barker jest także wartościowym źródłem wiedzy dla psychologów i terapeutów, którzy pracują z dziećmi nad budowaniem odporności psychicznej i rozwijaniem umiejętności regulacji emocji.